Gaip Sanık Nedir? (CMK 244-246)

Gaip sanık, hakkında bir yargılama olmasına rağmen kendisine ulaşılamayan kişidir. Gaip sanığa ulaşılamamasının nedeni kaçması değildir, gaip sanık yargılama ile ilgili bilgisi olmayan veya başka bir nedenle yargılamaya katılamayan kişidir. Bilinçli bir şekilde yargılamadan kaçan kişi “kaçak sanık” olarak değerlendirilebilir.

Bulunduğu yer bilinmeyen veya yurt dışında bulunup da yetkili mahkeme önüne getirilemeyen veya getirilmesi uygun bulunmayan sanık gaip sayılır (CMK m.244/1). Ceza Muhakemesi Kanunu’na göre bir sanığın gaip olarak kabul edilebilmesi için şu üç halden herhangi birinin gerçekleşmesi gerekir:

• Sanığın bulunduğu yer bilinmiyorsa sanık gaip kabul edilir. Mahkemenin sanığın bulunduğu yeri bilmemesi, sanığa ulaşaması gerekir.

• Sanık yurt dışında bulunuyor ve yetkili mahkeme önüne getirilemiyorsa gaip sayılır. Örneğin, yabancı ülkeyle iade anlaşması mevcut olmadığı için sanık getirilemeyebilir.

• Sanık yurt dışında bulunuyor ve getirilmesi yetkili mahkeme tarafından uygun görülmüyorsa gaip sayılır.

Gaip sanık hakkında duruşma yapılamaz ve bu nedenle hüküm verilemez. Mahkeme, gaip sanık hakkındaki delilleri toplayarak muhafaza altına almalı ve gaibin ortaya çıkması veya çıkarılmasını bekleyerek, ortaya çıkması halinde yargılamaya devam etmelidir.

Gaiplerin yargılanması, 5271 sayılı CMK’nın 244 ila 246. maddeleri arasında düzenlenmiştir.

Gaip Sanık Hakkında Yapılabilecek İşlemler

1- Gaip Sanık Hakkında Duruşma

Kural olarak herhangi bir nedenle mahkemede hazır bulunmayan sanık hakkında duruşma yapılmaz (CMK m.193/1). Gaip hakkında da duruşma açılamaz; ancak mahkeme, delillerin ele geçirilmesi veya korunması amacıyla gerekli işlemleri yapar (CMK m.244/2). Mahkeme, gaip sanık hakkında duruşma yapamasa da duruşma hazırlığı işlemlerini yapabilir.

Mahkemenin daha yüzünü bile görmediği bir sanığı, gıyabında, savunmasız olarak yargılayıp mahkûm etmesi kabul edilemez. Bu nedenle kanun, gaiplik hâlinde sadece delillerin muhafaza altına alınması ile yetinilmesini öngörmüş, gıyapta hüküm verilmesine izin vermemiştir (Madde Gerekçesi).

2- Gaip Sanık Hakkında Delillerin Toplanması

Delilin ele geçirilmesi veya toplanması deyimi, iddianamedeki vakıayı ispata yarayan herhangi bir delil aracının elde edilmesini veya mahkeme huzuruna getirilmesini ifade eder. Deliller gaip sanığın yokluğunda bu şekilde korunmuş olur.

İddianame ile dava açıldıktan sonra sanığın gaip olduğu sonucuna ulaşan mahkeme, gaip sanık hakkında duruşma yapmadan, her türlü delili toplayabilir. Örneğin, tanıklar dinlenebilir, müzekkere ile toplanması gereken deliller toplanabilir, keşif vs. yapılabilir. Bu işlemler sırasında gaip sanığın avukatı veya kanunî temsilcisi veya eşi hazır bulunabilir. Gerektiğinde, gaip sanığın özel avukatı yoksa, mahkemece barodan bir avukat görevlendirilmesi istenir.

Delillerin toplanması ve korunması için yapılacak işlemler naip hâkim veya istinabe olunan mahkeme aracılığıyla da yapılabilir.

3- Gaip Sanık Hakkında Yakalama veya Tutuklama Kararı Verilmesi

Yakalama ve tutuklama, hukuki niteliği itibariyle koruma tedbirleridir. Koruma tedbirleri, yargılamanın daha sağlıklı yapılmasını sağlayan geçici tedbirlerdir.

• Yakalama, hakim veya mahkeme kararı olmadan suç şüphesi altında bulunan şahısların özgürlüklerinin geçici olarak kısıtlanması fiili durumunu ifade etmek üzere kullanılır. Mahkeme, sanığın yakalama emriyle getirilmesine her zaman karar verebilir.

• Tutuklama, delillerin korunması, şüpheli veya sanığın kaçmasını önleme vb. gibi nedenlerle mahkeme tarafından geçici olarak başvurulan bir koruma tedbiridir.

Gaip sanık hakkında yakalama kararı verilebilir. Ancak, tutuklama kararı verilmesi mümkün değildir. Çünkü, sanığın gıyabında (yokluğunda) tutuklama mekanizması sadece kaçak sanık hakkında düzenlenmiştir (CMK m.247/5). Yakalama kararı üzereine yakalanan gaibin tutuklanıp tutuklanmayacağı ayrıca mahkemece değerlendirilecektir. Gaip sanık, yokluğunda verilen yakalama kararına itiraz edebilecektir.

4- Gaip Sanığa Mahkemeye Gelmesinin İhtar Edilmesi

Adresi bilinmeyen gaibe, mahkeme önüne gelmesi veya adresini bildirmesi hususları uygun bir iletişim aracıyla ihtar edilir (CMK m.245).

Gaip sanığa ihtarat yapılması hukuki bir zorunluluktur. İhtaratın amacı, gaibin mahkeme önüne gelmesinin veya adresini bildirmesinin sağlanmasıdır. İhtarat yoluyla gaibin yargılamadan haberdar olması temin edilir. İhtarat her türlü iletişim aracı kullanılarak yapılabilir. Örneğin, gazete, telefon, e-mail, internet üzerinden başkaca yollarla gaip sanığa ihtarda bulunulabilir. Ancak, ihtarın gaip sanığa ulaşması olası görünmeyen iletişim yöntemleri kullanılamaz.

İhtarat gaibe ulaşmasına rağmen, gaip sanık mahkeme önüne gelmez ise gaip sanık hakkında kaçakların yargılanması hükümleri çerçevesinde işlem yapılabilir.

Gaip Sanığa Güvence Belgesi Verilmesi

Ceza mahkemesi, zorla getirme veya yakalama gibi tedbirlerle sanığı mahkemeye getirmeye çalışır. Sanığı yargılayan mahkeme tüm uğraşlara rağmen gaip sanığa ulaşamaz ise, gaip sanık hakkında duruşmaya geldiğinde tutuklamama güvencesini içeren bir “güvence belgesi” düzenleyebilir. Mahkeme, gaip olan sanık hakkında duruşmaya gelmesi hâlinde tutuklanmayacağı hususunda bir güvence belgesi verebilir ve bu güvence koşullara bağlanabilir (CMK m.246/1).

1. Güvence Belgesinin Amacı: Güvence belgesinin amacı; gaip hakkında duruşma yapılmasını, gaibin yargılanması sırasında mahkemeye gelerek savunma yapmasını ve böylece ceza davasının sonuçlandırılmasını güvence altına almaktır. AİHS 6. maddesi kapsamında adil yargılanma hakkı, hükümden önce mutlaka sanığa savunma hakkı tanınmasını şart koşmaktadır. Bu nedenle sanığın yargılamaya iştiraki sağlanmadan yapılan yargılama adil yargılanma hakkının ihlali niteliğinde olacaktır.

2. Hangi Suçlar İçin Güvence Belgesi Verilebileceği: Güvence belgesi, 5237 sayılı TCK’da yer alan tüm suç tipleri için verilebilir. Suçun cezası veya niteliğinin güvence belgesi verilmesi açısından hiçbir önemi yoktur. Ancak, güvence belgesi sanığın işlediği iddia edilen hangi suç için verilmişse, o suç için geçerlidir. Sanığın yargılandığı bir ceza davasında aldığı güvence belgesi, başka bir suç veya ceza davası için geçerli değildir.

3. Güvence Belgesinin Şarta Bağlanması: Güvence belgesi, bazı koşullara bağlı tutulabilir. Özellikle belirtelim ki, adli kontrol hükümlerinden bazıları güvence belgesi verilmesinin şartı haline getirilebilir. Örneğin, belli yerde ikamet etme koşulu, yurtdışına çıkmama şartı, kolluk nezdinde belli zamanlarda imza atma, teminat verme gibi koşullar güvence belgesinin unsuru haline getirilebilir.

4. Güvence Belgesi Verilemeyecek Haller: Tutuklama yasağı olan hallerde güvence belgesi verilemez. Çünkü, bu durumda zaten sanığın tutuklanması kanunla yasaklanmıştır. Örneğin, üst sınırı 2 yıl olan suçlar ile adli para cezası yaptırımı gerektiren suçlar hakkında tutuklama yasağı vardır. Tutuklama yasağının olduğu bu suçlar için güvence belgesi düzenlenemez.

5. Güvence Belgesinin Sağladığı Teminatlar: Güvence belgesi, sadece tutuklama tedbirinin değil, yakalama ve gözaltı gibi özgürlüğü daraltan tedbirlerin de uygulanmasını engeller. Ancak, sanık hakkında arama, el koyma, iletişimin tespiti ve dinlenmesi vb. gibi koruma tedbirlerine başvurulabilir.

Güvence Belgesinin Hükümsüz Hale Gelmesi

Sanık, hapis cezası ile mahkûm olur veya kaçmak hazırlığında bulunur veya güvence belgesinin bağlı olduğu koşullara uymazsa belgenin hükmü kalmaz (CMK m.246/2). Güvence belgesinin hükümsüz olması halinde sanık hakkında her türlü koruma tedbirine (yakalama, tutuklama vs.) başvurulabilir.

Mahkeme tarafından gaip sanığa verilen güvence belgesi aşağıdaki hallerde hükümsüz hale gelir:

1. Mahkumiyet Kararı: Gaibin yargılandığı ceza davası nedeniyle herhangi bir mahkumiyet kararı verilmesi halinde güvence belgesiz hükümsüz kalır. Yani, gaip sanık hakkında tutuklama kararı verilebilir. Sanığın yerel mahkemede yapılan yargılama neticesinde mahkum olması güvence belgesinin hükümsüz kalması için yeterlidir, hükmün kesinleşmesine gerek yoktur.

2. Gaibin Kaçma Hazırlığı: Sanığın kaçma hazırlığında bulunması demek, gaibin mahkemenin kendisine ulaşamayacağı bir yere gitme çabası içerisinde bulunması demektir. Sanığın kaçma hazırlığına dair somut delil bulunması halinde güvence belgesi hükümsüz kalır. Kaçma hazırlığı fiili, yurtdışına gitmek veya yurt içinde bulunamayacağı şekilde gizlenmek hazırlığı şeklinde olabilir. Kaçma hazırlığının somut olgu ve delillere dayanması gerekir.

3. Güvence Belgesinin Koşullarına Uymama: Gaip sanık güvence belgesinde yer alan koşullara uymak zorundadır. Bu koşullara uymadığı takdirde güvence belgesi hükümsüz kalır. Örneğin, en yakınındaki polis merkezine hafta 1 kez imza atma yükümlülüğü bulunan sanık, bu yükümlülüğü yerine getirmezse, düzenlenen güvence belgesi hükümsüz hale gelir.

Güvence Belgesi Verilmesi veya Verilmemesi Kararına İtiraz

İtiraz, kural olarak hakim kararları ile kanunun açıkça gösterdiği hâllerde, mahkeme kararlarına karşı üst bir merciiye itiraz kanun yoluna gidilebilir.

Kural olarak, kanunda açıkça gösterilmeyen hallerde “mahkeme” kararlarına itiraz edilemez, sadece “hakimlik” kararlarına itiraz edilebilir. Güvence belgesi verilmesi bir mahkeme kararı ile mümkün olmaktadır. Mahkeme kararı olmasına rağmen güvence belgesine itiraz edilebilir. Çünkü, kaçakların yargılanmasına ilişkin CMK m.247/7-8 hükümleri gaip sanıklar hakkında da uygulanır. Bu nedenle, güvence belgesi verilmesine ilişkin karara katılan veya savcı; güvence belgesi verilmemesine ilişkin karara sanık veya avukatı itiraz edebilir.

Gaip ile Kaçak Arasındaki Fark Nedir?

Gaiplerin yargılanması ile kaçakların yargılanması 5271 sayılı CMK’nın 244-248 maddeleri arasında benzerlikler arzedecek şekilde düzenlenmiştir. Ancak, gaip ile kaçak arasında bazı önemli farklar vardır. Gaip ile kaçak arasındaki farklar şunlardır:

• Kaçak şüpheli veya sanık bilinçli bir şekilde soruşturma veya kovuşturmadan kaçmaktadır. Oysa gaip sanığa ulaşılamamasının nedeni kaçması değildir, gaip sanık yargılamadan haberdar değildir veya başkaca bir nedenle yargılamaya katılamamaktadır.

• Gaiplik sadece kovuşturma aşamasında ceza davası açıldıktan sonra sanık için kullanılan bir terimdir. Oysa, kaçaklık, hem soruşturma aşamasında şüpheli hem de kovuşturma aşamasında sanık için kullanılan bir terimdir.

• Gaiplik kararı her suç için verilebilir. Kaçaklık kararı yukarıda açıkladığımız katalog suçlar için verilebilir.

• Gaiplik açısından güvence belgesi her suç için verilebilir. Halbuki kaçaklık kararı, yukarıda açıkladığımız katolog suçlarda verilebilir.

• Gaip sanığın mallarına el koyma kararı verilemez, kaçak sanığın mallarına savcılık veya mahkeme önüne getirebilmek üzere el konabilir.

• Gaip sanık hakkında gıyabi tutuklama kararı verilemez, kaçak sanık hakkında gıyabi tutuklama kararı verilebilir.

• Gaip sanık hakkında kamu davası açılsa bile duruşma açılamaz. Kaçak sanık hakkında duruşma açılabilir, ancak hüküm verilemez.

Gaiplerin yargılanması, CMK m.244-m.246 arasında özel usul hükümlerine tabi tutulmuştur. Gaip sanık, ceza davasından haberdar olmayabilir. Bu nedenle gaip sanığa yargılamadan haberdar olması halinde tutuklama tedbirinin uygulanmaması için mahkemeden güvence belgesi talep etme imkanı verilmiştir.

Avukat Baran Doğan