Hapis Cezası Nedir? (TCK 45-49)

Hapis cezası, suç işleyen kişi hakkında mahkeme tarafından hükmedilen hürriyeti kısıtlayıcı cezadır. Hapis cezasının türleri; ağırlaştırılmış müebbet hapis, müebbet hapis ve süreli hapis cezasıdır. Hapis cezası, kural olarak ceza infaz kurumunda (cezaevinde) infaz edilir. Ancak, istisnai bazı hallerde hapis cezasının konutta da infazı mümkündür (CGTİK m.110/2-3).

5237 sayılı TCK’ya göre iki tür ceza yaptırımı bulunmaktadır: Hapis cezası ve adli para cezası. Ancak uygulamada adli para cezası bazen ödenmemektedir, ödenmediği takdirde adli para cezası da hapis cezasına çevrilmektedir.

Hapis cezasının amacı; suç işleyen kişiyi caydırmak, ıslah etmek veya tekrar suç işlemesini önlemektir. Hapis cezası, bölünebilir bir cezadır. Yani, suç işleyen kişinin kusuruyla orantılı bir şekilde 1 gün ile ömür boyu arasında sürecek bir hapis cezası tayin etmek mümkündür.

Hükümlü, hapis cezasının yerine getirilmesine katlanma ve bu amaçla düzenlenen infaz rejimine uygun tutum ve davranışlar içinde bulunmakla yükümlüdür. Hükümlü, ceza infaz kurumunun güvenlik ve iyileştirme programlarına tam bir uyum göstermekle yükümlüdür (CGTİK m.26).

Hapis Cezasının Türleri Nelerdir?

Hapis cezalarının türleri şunlardır (TCK 46):

a) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası,

b) Müebbet hapis cezası,

c) Süreli hapis cezası.

• Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder, “sıkı güvenlik” rejimine göre çektirilir (TCK m.47).

• Müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder (TCK m.48).

• Süreli hapis cezası, hükümlünün geçici bir süreyle hürriyeti kıstlayıcı cezaya çarptırılmasıdır. Süreli hapis cezası, kanunda aksi belirtilmeyen hallerde bir aydan az, yirmi yıldan fazla olamaz (TCK m.49).

Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası

1-) Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Hangi Suçlara Uygulanır? Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, aşağıdaki suçlar hakkında uygulanır:

• Soykırım suçu,
• İnsanlığa karşı suçlar,
• Nitelikli kasten öldürme suçu,
• İşkence suçu işleyerek öldürme,
• Cinsel saldırı suçu neticesinde öldürme,
• Devletin birliğini ve ülke bütünlüğünü bozmak suçu,
• Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar,
• Siyasal veya askeri casusluk (TCK m.328/2),
• Gizli kalması gereken bilgileri açıklama (TCK 330/2),
• Yasaklanan bilgilerin casusluk maksadıyla temini (TCK m.335/2),
• Yasaklanan bilgileri siyasal veya askerî casusluk maksadıyla açıklama (TCK m.337/2).

2-) Cezanın İnfaz Süresi: Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder. Ancak, cezaevinde belli bir süreyi iyi halli geçiren hükümlü koşullu salıverilme hükümlerinden yararlanabilir. Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar otuz yılını, infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler.(CGTİK m.107/2). Koşullu salıverilme için infaz kurumunda geçirilmesi gereken süre diğer bazı hallerde aşağıdaki gibidir:

• Birden fazla ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına veya ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuzaltı yıl ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.

• Bir ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuzaltı yıl ceza infaz kurumunda geçirilmelidir. Örneğin, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile birlikte yağma suçundan 4 yıl süreli hapis cezası alan kişi, cezaevinde 32 yıl kalacaktır. Çünkü, kanun süreli hapis cezasının miktarı 36 yıllık azami süreyi geçtiğinde koşullu salıverilme süresinin 36 yıl olduğunu düzenlemektedir.

• Suç işlemek için örgüt kurmak veya yönetmek ya da örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenen suçtan dolayı mahkûmiyet hâlinde; ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar otuzaltı yılını ceza infaz kurumunda geçirdikleri takdirde koşullu salıverilmeden yararlanilabilir.

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun İkinci Kitap, Dördüncü Kısım, “Devletin Güvenliğine Karşı Suçlar” başlıklı Dördüncü Bölüm, “Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar” başlıklı Beşinci Bölüm, “Milli Savunmaya Karşı Suçlar” başlıklı Altıncı Bölüm altında yer alan suçlardan birinin bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi dolayısıyla ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde, koşullu salıverilme hükümleri uygulanmaz (CGTİK m.107/16).

3-) Cezanın İnfaz Edileceği Cezaevi: Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olan hükümlülerin cezaları “yüksek güvenlikli” kapalı cezaevlerinde infaz edilir. Yüksek güvenlikli kapalı ceza infaz kurumları, iç ve dış güvenlik görevlilerine sahip, firara karşı teknik, mekanik, elektronik ve fizikî engellerle donatılmış, oda ve koridor kapıları sürekli kapalı tutulan, ancak mevzuatın belirttiği hâllerde aynı oda dışındaki hükümlüler arasında ve dış çevre ile temasların geçerli olduğu sıkı güvenlik rejimine tâbi hükümlülerin bir veya üç kişilik odalarda barındırıldıkları tesislerdir (CGTİK m.9/1).

4-) Cezanın İnfaz Biçimi: Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olanlar, haklarında uygulanacak rejimi ve gönderilmeleri gereken infaz kurumunu ve bu maksatla kişisel ve sosyal özelliklerini belirlemek için Kanunda gösterilen esaslar uyarınca gözleme tâbi tutulurlar. Gözlem süresi altmış günü geçemez. Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasının infazı şu şekilde yapılır (CGTİK m.23/e):

• Hükümlü, tek kişilik odada barındırılır.

• Hükümlüye, günde bir saat açık havaya çıkma ve spor yapma hakkı tanınır.

• Risk ve güvenlik gerekleri ile iyileştirme ve eğitim çalışmalarında gösterdiği gayret ve iyi hâle göre; hükümlünün, açık havaya çıkma ve spor yapma süresi uzatılabileceği gibi kendisi ile aynı ünitede kalan hükümlülerle temasta bulunmasına sınırlı olarak izin verilebilir.

• Hükümlü, yaşadığı yerin olanak verdiği ve idare kurulunun uygun göreceği bir sanat veya meslek etkinliğini yürütebilir.

• Hükümlü, kurum idare kurulunun uygun gördüğü hâllerde ve onbeş günde bir kez olmak üzere aşağıdaki bentte gösterilen kişilere, süresi on dakikayı geçmemek üzere telefon edebilir.

• Hükümlüyü; eşi, altsoy ve üstsoyu, kardeşleri ve vasisi, belirlenen gün, saat ve koşullar içerisinde onbeş günlük aralıklarla ve günde bir saati geçmemek üzere ziyaret edebilirler.

• Hükümlü hiçbir suretle ceza infaz kurumu dışında çalıştırılamaz ve kendisine izin verilmez.

• Hükümlü, kurum iç yönetmeliğinde belirtilenlerin dışında herhangi bir spor ve iyileştirme faaliyetine katılamaz.

• Hükümlünün cezasının infazına, hiçbir surette ara verilemez. Hükümlü hakkında uygulanacak tüm sağlık tedbirleri, tıbbî tetkik ve zorunluluklar hariç ceza infaz kurumlarında, mümkün olmadığı takdirde tam teşekküllü Devlet ya da üniversite hastanelerinin tek kişilik ve yüksek güvenlikli mahkûm koğuşlarında uygulanır.

Müebbet Hapis Cezası

1-) Müebbet Hapis Cezası Hangi Suçlara Uygulanır? Müebbet hapis cezası aşağıdaki suçlara uygulanır:

• Kasten öldürme suçunun temel şekli,
• Düşmanla işbirliği yapma suçu,
• Savaşta yalan haber yayma (TCK m.323/3),
• Askerî komutanlıkların gasbı,
• Devletin güvenliğine ilişkin belgelerle işlenen suç (TCK m.326),
• Devletin güvenliğine ilişkin bilgileri temin etme (TCK m.327/2),
• Gizli kalması gereken bilgileri açıklama (TCK m.330/1).
• Devlet sırlarından yararlanma, Devlet hizmetlerinde sadakatsizlik (TCK m.333/2).

2-) Cezanın İnfaz Süresi: Müebbet hapis cezası, ömür boyu devam eder. Ancak, belli bir sürenin “iyi halli” geçirilmesi halinde, müebbet hapis cezası alanlar, koşullu salıverilme hükümlerinden yararlanabilirler. Müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar yirmidört yılını, infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler (CGTİK m.107/2). Diğer hallerde koşullu salıverilme için infaz kurumunda geçirilmesi gereken süre şu şekildedir:

• Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuzaltı yıl,

• Birden fazla müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuz yıl,

• Bir ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuzaltı yıl,

• Bir müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuz yıl,

• Müebbet hapis cezasının tekerrür halinde işlenen suçtan dolayı verilmesi halinde otuzüç yıl,

3-) Cezanın İnfaz Biçimi: Müebbet hapis cezasına mahkum olanlar da haklarında uygulanacak rejimi ve gönderilmeleri gereken infaz kurumunu ve bu maksatla kişisel ve sosyal özelliklerini belirlemek için Kanunda gösterilen esaslar uyarınca gözleme tâbi tutulurlar. Gözlem süresi altmış günü geçemez. Hükümlü; kişiliğine, sair hâllerine, suçun işlenmesindeki özelliklere göre gerektiğinde gözleme tâbi tutulmayabilir. Gözlem sonunda, gözlem merkezi hükümlüye ait dosyayı görüşü ile birlikte Adalet Bakanlığına gönderir. Gözlem sonucuna göre hükümlünün gönderileceği infaz kurumu Bakanlıkça belirlenir (CGTİK m.23/e). Müebbet hapis cezasının infazında, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasındaki infaz rejimi uygulanmaz.

Müebbet hapis cezasına hükümlülerden, koşullu salıverilme süresinin üçte ikisini, yüksek güvenlikli kurumlarda geçirerek iyi hâl gösterenlerin, tutum ve kişiliklerine uygun diğer ceza infaz kurumlarına gönderilmelerine karar verilebilir (CGTİK m.9/5).

Süreli Hapis Cezası

Süreli hapis cezası, kanunda aksi belirtilmeyen hallerde bir aydan az, yirmi yıldan fazla olamaz (TCK 49). Süreli hapis cezası ikiye ayrılır:

• Uzun süreli hapis cezası,

• Kısa süreli hapis cezası

Uzun süreli hapis cezası, 1 yıldan daha fazla olan cezalardır.

Kısa süreli hapis cezası, hükmedilen bir yıl veya daha az hapis cezasıdır.

Süreli hapis cezalarına mahkûm edilmiş olanlar kural olarak cezalarının yarısını infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler (CGTİK m.107/2). Ancak, süreli hapis cezalarında suç vasfı, tekerrür olup olmadığı vb. kriterler dikkate alınarak farklı koşullu salıverme süreleri uygulanmaktadır.

Süreli hapis cezasına hükümlülerden toplam cezalarının üçte birini, yüksek güvenlikli kurumlarda geçirerek iyi hâl gösterenlerin, tutum ve kişiliklerine uygun diğer ceza infaz kurumlarına gönderilmelerine karar verilebilir (CGTİK m.9/5).

Kısa Süreli Hapis Cezası

Yukarıda belirttiğimiz üzere, kısa süreli hapis cezası, hükmedilen bir yıl veya daha az hapis cezasıdır.

Kanun yapıcı, kısa süreli hapis cezalarında bazı bireyselleştirme kurumlarına yer vermiştir. Kısa süreli hapis cezası, suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre bazı seçenek yaptırımlara çevrilebilir (TCK 50/1).

Kısa Süreli Hapis Cezasına Seçenek Yaptırımlar

Hakim 1 yıl veya altında hapis cezasına hükmedeceği takdirde bu kısa süreli hapis cezasını seçenek yaptırımlara çevirebilir. Seçenek yaptırımlara çevirip çevirmemek hakimin takdirindedir. Kısa süreli hapis cezası, seçenek yaptırımlara çevrildiği takdirde, hükümlünün cezası cezaevinde değil, seçenek yaptırımda belirtildiği şekilde infaz edebilir. Kısa süreli hapis cezasına seçenek yaptırımlar şunlardır (TCK 50):

• Kısa süreli hapis cezası adli para cezasına çevrilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mağdurun veya kamunun uğradığı zararın aynen iade, suçtan önceki hale getirme veya tazmin suretiyle, tamamen giderilmesine karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine en az iki yıl süreyle, bir meslek veya sanat edinmeyi sağlamak amacıyla, gerektiğinde barınma imkanı da bulunan bir eğitim kurumuna devam etmeye karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle, belirli yerlere gitmekten veya belirli etkinlikleri yapmaktan yasaklanmaya karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine sağladığı hak ve yetkiler kötüye kullanılmak suretiyle veya gerektirdiği dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı davranılarak suç işlenmiş olması durumunda; mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle, ilgili ehliyet ve ruhsat belgelerinin geri alınmasına, belli bir meslek ve sanatı yapmaktan yasaklanmaya karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle ve gönüllü olmak koşuluyla kamuya yararlı bir işte çalıştırılmaya karar verilebilir.

Daha önce hapis cezasına mahkûm edilmemiş olmak koşuluyla, mahkûm olunan otuz gün ve daha az süreli hapis cezası ile fiili işlediği tarihte onsekiz yaşını doldurmamış veya altmışbeş yaşını bitirmiş bulunanların mahkûm edildiği bir yıl veya daha az süreli hapis cezası, yukarıdaki yazılı seçenek yaptırımlardan birine çevrilir. Hakim, bu halde takdir hakkına sahip değildir.

Taksirli suçlardan dolayı hükmolunan hapis cezası uzun süreli de olsa; bu ceza, diğer koşulların varlığı halinde, adlî para cezasına çevrilebilir. Ancak, bu hüküm, bilinçli taksir halinde uygulanmaz.

Hapis Cezasının Ertelenmesi (TCK 51)

Hapis cezasının ertelenmesi, ceza hukukunda bir cezanın şahsileştirilmesi kurumu olarak kabul edilmektedir. İşlediği suçtan dolayı iki yıl veya daha az süreyle hapis cezasına mahkûm edilen kişinin cezası ertelenebilir. Bu sürenin üst sınırı, fiili işlediği sırada onsekiz yaşını doldurmamış veya altmışbeş yaşını bitirmiş olan kişiler bakımından üç yıldır. Ancak, erteleme kararının verilebilmesi için kişinin;

• Daha önce kasıtlı bir suçtan dolayı üç aydan fazla hapis cezasına mahkûm edilmemiş olması,

• Suçu işledikten sonra yargılama sürecinde gösterdiği pişmanlık dolayısıyla tekrar suç işlemeyeceği konusunda mahkemede bir kanaatin oluşması,

Gerekir.

Cezanın ertelenmesi, mağdurun veya kamunun uğradığı zararın aynen iade, suçtan önceki hale getirme veya tazmin suretiyle tamamen giderilmesi koşuluna bağlı tutulabilir. Bu durumda, koşul gerçekleşinceye kadar cezanın infaz kurumunda çektirilmesine devam edilir. Koşulun yerine getirilmesi halinde, infaz hâkimi kararıyla hükümlü infaz kurumundan derhal salıverilir.

Cezası ertelenen hükümlü hakkında, bir yıldan az, üç yıldan fazla olmamak üzere, bir denetim süresi belirlenir. Bu sürenin alt sınırı, mahkûm olunan ceza süresinden az olamaz.

Hapis Cezasının Adli Para Cezasına Çevrilmesi (TCK 52)

Hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezası, kısa süreli hapis cezasıdır. Kısa süreli hapis cezası, adli para cezasına çevrilebilir. Kısa süreli hapis cezasının paraya çevrilmesi hakimin takdirindedir. Hapis cezasının para cezasına çevrilmesi; suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre değerlendirme yapılarak karar verilir.

Adli para cezası, 5 günden az ve kanunda aksine hüküm bulunmayan hallerde 730 günden fazla olmamak üzere belirlenen tam gün sayısının, bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ile çarpılması suretiyle hesaplanan meblağın hükümlü tarafından Devlet Hazinesine ödenmesinden ibarettir.

En az 20 ve en fazla 100 Türk Lirası olan bir gün karşılığı adlî para cezasının miktarı, kişinin ekonomik ve diğer şahsi halleri göz önünde bulundurularak takdir edilir.

Kararda, adlî para cezasının belirlenmesinde esas alınan tam gün sayısı ile bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ayrı ayrı gösterilir.

Hakim, ekonomik ve şahsi hallerini göz önünde bulundurarak, kişiye adlî para cezasını ödemesi için hükmün kesinleşme tarihinden itibaren bir yıldan fazla olmamak üzere mehil verebileceği gibi, bu cezanın belirli taksitler halinde ödenmesine de karar verebilir. Taksit süresi iki yılı geçemez ve taksit miktarı dörtten az olamaz. Kararda, taksitlerden birinin zamanında ödenmemesi halinde geri kalan kısmın tamamının tahsil edileceği ve ödenmeyen adlî para cezasının hapse çevrileceği belirtilir.

Avukat Baran Doğan