Hapis Cezası Nedir? (TCK 45-49)

Hapis cezası, suç işleyen kişi hakkında mahkeme tarafından hükmedilen hürriyeti kısıtlayıcı cezadır. Hapis cezasının türleri; ağırlaştırılmış müebbet hapis, müebbet hapis ve süreli hapis cezasıdır. Hapis cezası, kural olarak ceza infaz kurumunda (cezaevinde) infaz edilir. Ancak, istisnai bazı hallerde hapis cezasının konutta da infazı mümkündür (CGTİHK m.110/2-3).

5237 sayılı TCK’ya göre iki tür ceza yaptırımı bulunmaktadır: Hapis cezası ve adli para cezası. Ancak uygulamada adli para cezası bazen ödenmemektedir, ödenmediği takdirde adli para cezası da hapis cezasına çevrilmektedir.

Hapis cezasının amacı; suç işleyen kişiyi caydırmak, ıslah etmek veya tekrar suç işlemesini önlemektir. Hapis cezası, bölünebilir bir cezadır. Yani, suç işleyen kişinin kusuruyla orantılı bir şekilde 1 gün ile ömür boyu arasında sürecek bir hapis cezası tayin etmek mümkündür.

Açık veya kapalı cezaevinde tutulan hükümlü, hapis cezasının yerine getirilmesine katlanma ve bu amaçla düzenlenen infaz rejimine uygun tutum ve davranışlar içinde bulunmakla yükümlüdür. Hükümlü, ceza infaz kurumunun güvenlik ve iyileştirme programlarına tam bir uyum göstermekle yükümlüdür (CGTİHK m.26). Güvenlik ve iyileştirme programlarına uymayan hükümlü iyi halli kabul edilemeyeceğinden, hükümlünün cezaevinden erken tahliye (şartlı tahliye) hakkı da olmayacaktır.

Hapis Cezasının Genel Özellikleri

Hapis cezası bölünebilir bir cezadır. Kanunda hapis cezası olarak 1 gün tayin etmek mümkün olduğu gibi müebbet veya ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası şeklinde ömür boyu süren bir hapis cezası tayin etmek de mümkündür. Hapis cezasının bölünebilir olması nedeniyle mahkemenin olayın özelliklerine göre hapis cezasınının miktarını artırması veya indirmesi mümkündür.

Kanunsuz suç ve ceza olmaz ilkesi gereği hapis cezası, mutlaka kanunla düzenlenmelidir. Suçun kanunda tanımlanması gerektiği gibi suçun karşılığı olarak hapis cezası yaptırımının da alt ve üst sınırları kanunda açıkça belirtilmelidir. İdare, düzenleyici işlemlerle hapis cezası niteliğinde yaptırımlar belirleyemez.

Mahkeme, suçun yaptırımı olan hapis cezasının alt ve üst sınırları arasında bir süre belirleyerek cezayı tayin edebilir. Örneğin, TCK m.157’de düzenlenen dolandırıcılık suçunun cezası 1 yıldan 5 yıla kadar hapis cezasıdır. Mahkeme, olayın özelliklerine göre sanık hakkında 1 yıl ile 5 yıl arasında bir süreyi takdir ederek mahkumiyet hükmü kurabilir. Ancak mahkeme suçun cezasının alt ve üst sınırı arasında bir ceza belirlerken TCK’nın 3/1. maddesinde düzenlenen orantılılık ilkesi çerçevesinde, suçun işleniş biçimi, işlenmesinde kullanılan araçlar, işlendiği zaman ve yer, konusunun önem ve değeri, meydana getirdiği zarar ve tehlikenin ağırlığı sanığın kasta dayalı kusuru, güttüğü amaç ve saiki dikkate alarak takdir hakkını kullanmak zorundadır.

Hapis cezasına ancak mahkeme kararıyla hükmedilebilir. Suç işlediği iddia edilen kişiye adil yargılanma ve savunma hakkı temin edilerek hapis cezasına tarafsız ve bağımsız bir mahkeme tarafından hükmedilebilir.

Hapis cezası kişisel olup, hapis cezasına karar verilirken kusurlu sorumluluk ilkesi esas alınmaktadır. Hapis cezasına kişinin işlediği fiilden dolayı kusurlu olması nedeniyle hükmedilmektedir.

Hapis cezası, failin işlediği iddia olunan suçla orantılı bir şekilde verilmelidir. Nitekim, TCK’nın 3. maddesi “suç işleyen kişi hakkında işlenen fiilin ağırlığıyla orantılı ceza ve güvenlik tedbirine hükmolunur.” hükmünü içermektedir.

Hapis cezası bireyselleştirilebilir. Hapis cezasının bireyselleştirilmesi; suçun işlenmesindeki özellikler, failin gösterdiği pişmanlık, failin kişiliği vb. kriterler gözetilerek yapılır. Örneğin, aynı suçu işleyen dört kişiden biri hakkında hükmedilen hapis cezasının ertelenmesi, diğeri hakkında hükmün açıklanmasının geri bırakılması, üçüncü kişi hakkında hapis cezasının adli para cezası yaptırımına çevrilmesi, dördüncü kişi açısından ise hapis cezası hakkında hiçbir bireyselleştirme kurumunun uygulanmamasına karar verilebilir. Bu durum kanun önünde eşitlik ilkesine aykırı değildir, bireyselleştirme kurumları hapis cezasının failin kişiliğine uygun hale getirilmesi için mahkemeye takdir hakkı vermek için düzenlenmiştir.

Hapis cezası, insan onuruyla bağdaşacak bir şekilde infaz edilmelidir. Nitekim, Anayasanın 17. maddesi “kimse insan haysiyetiyle bağdaşmayan bir cezaya veya muameleye tabi tutulamaz.” hükmünü amirdir. Cezaevi iadresinin görevi hapis cezasının mahkeme kararına uygun bir şekilde infaz edilmesini sağlamaktır. Hapis cezasının infazı aşamasında cezaevi idaresinin mahkeme kararındaki yaptırımı ağırlaştıran idari uygulamalar yapması hukuka aykırıdır. Ancak uygulamada, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasının infazında, özellikle hükümlünün tecrit edilmesinde insan onuruyla bağdaşmayan uygulamalar yapıldığı görülmektedir.

Hapis Cezasının Türleri Nelerdir?

Hapis cezalarının türleri şunlardır (TCK 46):

a) Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası,

b) Müebbet hapis cezası,

c) Süreli hapis cezası.

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder, “sıkı güvenlik” rejimine göre çektirilir (TCK m.47).

Müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder (TCK m.48).

Süreli hapis cezası, hükümlünün gün, ay veya yıl cinsinden yani geçici bir süreyle hürriyeti kıstlayıcı cezaya mahkum edilmesidir. Suçun karşılığı olan süreli hapis cezasının alt ve üst sınırı kanunda gösterilmektedir. Süreli hapis cezası, kanunda aksi belirtilmeyen hallerde bir aydan az, yirmi yıldan fazla olamaz (TCK m.49).

Bir kimse hapis cezasının birden fazla türüne mahkum edilebilir. Örneğin, nitelikli kasten insan öldürme suçu nedeniyle ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum edilen sanık bu cezanın yanı sıra başka bir kimseyi yaralaması nedeniyle de 3 yıl süreli hapis cezasına mahkum edilebilir. Hükümlünün farklı türden hapis cezaları infaz aşamasında toplanır. Koşullu salıverilme hükümleri gereği hükümlünün cezaevinde kalacağı süre toplam ceza üzerinden hesaplanır.

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile müebbet hapis cezası şartlı tahliyeyi içermektedir. Yani, bu hapis cezalarına mahkum edilen hükümlü belli bir infaz süresini cezaevinde iyi halli olarak geçirdiği takdirde şartlı tahliye çerçevesinde cezaevinden serbest bırakılmaktadır. Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM), kaç kez müebbet veya ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum edilmiş olursa olsun, bir hükümlü hakkında şartlı tahliye kararı verilip verilmeyeceğinin müebbet hapis cezasının uygulanmasından sonra 25 yıl geçmeden gözden geçirilmesi gerektiğini vurgulamıştır. AİHM, 25 yıl geçmeden yapılacak gözden geçirme sonrasında da periyodik gözden geçirmeyi güvence altına alan özel bir mekanizma kurulması gerektiğini ifade etmektedir (Vinter ve Diğerleri & Birleşik Krallık).

A-) Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası

1. Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası Hangi Suçlara Uygulanır?

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, aşağıdaki suçlar hakkında uygulanır:

• Soykırım suçu,
• İnsanlığa karşı suçlar,
• Nitelikli kasten öldürme suçu,
• İşkence suçu işleyerek öldürme,
• Cinsel saldırı suçu neticesinde öldürme,
• Devletin birliğini ve ülke bütünlüğünü bozmak suçu,
• Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar,
• Siyasal veya askeri casusluk (TCK m.328/2),
• Gizli kalması gereken bilgileri açıklama (TCK 330/2),
• Yasaklanan bilgilerin casusluk maksadıyla temini (TCK m.335/2),
• Yasaklanan bilgileri siyasal veya askerî casusluk maksadıyla açıklama (TCK m.337/2).

2. Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezasının İnfaz Süresi

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası, hükümlünün hayatı boyunca devam eder. Ancak, cezaevinde belli bir süreyi iyi halli geçiren hükümlü koşullu salıverilme hükümlerinden yararlanabilir. Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar otuz yılını, infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler (CGTİHK m.107/2). Koşullu salıverilme için infaz kurumunda geçirilmesi gereken süre diğer bazı hallerde aşağıdaki gibidir:

• Birden fazla ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına veya ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuzaltı yıl ceza infaz kurumunda geçirilmelidir.

• Bir ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuzaltı yıl ceza infaz kurumunda geçirilmelidir. Örneğin, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile birlikte yağma suçundan 4 yıl süreli hapis cezası alan kişi, cezaevinde 32 yıl kalacaktır. Çünkü, kanun süreli hapis cezasının miktarı 36 yıllık azami süreyi geçtiğinde koşullu salıverilme süresinin 36 yıl olduğunu düzenlemektedir.

• Suç işlemek için örgüt kurmak veya yönetmek ya da örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenen suçtan dolayı mahkûmiyet hâlinde; ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar otuzaltı yılını ceza infaz kurumunda geçirdikleri takdirde koşullu salıverilmeden yararlanilabilir.

5237 sayılı Türk Ceza Kanununun İkinci Kitap, Dördüncü Kısım, “Devletin Güvenliğine Karşı Suçlar” başlıklı Dördüncü Bölüm, “Anayasal Düzene ve Bu Düzenin İşleyişine Karşı Suçlar” başlıklı Beşinci Bölüm, “Milli Savunmaya Karşı Suçlar” başlıklı Altıncı Bölüm altında yer alan suçlardan birinin bir örgütün faaliyeti çerçevesinde işlenmesi dolayısıyla ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde, koşullu salıverilme hükümleri uygulanmaz (CGTİHK m.107/16).

3. Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezasının İnfaz Edileceği Cezaevi

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olan hükümlülerin cezaları “yüksek güvenlikli” kapalı cezaevlerinde infaz edilir. Yüksek güvenlikli kapalı ceza infaz kurumları, iç ve dış güvenlik görevlilerine sahip, firara karşı teknik, mekanik, elektronik ve fizikî engellerle donatılmış, oda ve koridor kapıları sürekli kapalı tutulan, ancak mevzuatın belirttiği hâllerde aynı oda dışındaki hükümlüler arasında ve dış çevre ile temasların geçerli olduğu sıkı güvenlik rejimine tâbi hükümlülerin bir veya üç kişilik odalarda barındırıldıkları tesislerdir (CGTİHK m.9/1).

4. Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezasının İnfaz Biçimi

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına mahkum olanlar, haklarında uygulanacak rejimi ve gönderilmeleri gereken infaz kurumunu ve bu maksatla kişisel ve sosyal özelliklerini belirlemek için Kanunda gösterilen esaslar uyarınca gözleme tâbi tutulurlar. Gözlem süresi altmış günü geçemez. Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasının infazı şu şekilde yapılır (CGTİHK m. 25):

• Hükümlü, tek kişilik odada barındırılır.

• Hükümlüye, günde bir saat açık havaya çıkma ve spor yapma hakkı tanınır.

• Risk ve güvenlik gerekleri ile iyileştirme ve eğitim çalışmalarında gösterdiği gayret ve iyi hâle göre; hükümlünün, açık havaya çıkma ve spor yapma süresi uzatılabileceği gibi kendisi ile aynı ünitede kalan hükümlülerle temasta bulunmasına sınırlı olarak izin verilebilir.

• Hükümlü, yaşadığı yerin olanak verdiği ve idare kurulunun uygun göreceği bir sanat veya meslek etkinliğini yürütebilir.

• Hükümlü, kurum idare kurulunun uygun gördüğü hâllerde ve onbeş günde bir kez olmak üzere aşağıdaki bentte gösterilen kişilere, süresi on dakikayı geçmemek üzere telefon edebilir.

• Hükümlüyü; eşi, altsoy ve üstsoyu, kardeşleri ve vasisi, belirlenen gün, saat ve koşullar içerisinde onbeş günlük aralıklarla ve günde bir saati geçmemek üzere ziyaret edebilirler.

• Hükümlü hiçbir suretle ceza infaz kurumu dışında çalıştırılamaz ve kendisine izin verilmez.

• Hükümlü, kurum iç yönetmeliğinde belirtilenlerin dışında herhangi bir spor ve iyileştirme faaliyetine katılamaz.

• Hükümlünün cezasının infazına, hiçbir surette ara verilemez. Hükümlü hakkında uygulanacak tüm sağlık tedbirleri, tıbbî tetkik ve zorunluluklar hariç ceza infaz kurumlarında, mümkün olmadığı takdirde tam teşekküllü Devlet ya da üniversite hastanelerinin tek kişilik ve yüksek güvenlikli mahkûm koğuşlarında uygulanır.

B-) Müebbet Hapis Cezası

1. Müebbet Hapis Cezası Hangi Suçlara Uygulanır?

Müebbet hapis cezası aşağıdaki suçlara uygulanır:

• Kasten öldürme suçunun temel şekli,
• Düşmanla işbirliği yapma suçu,
• Savaşta yalan haber yayma (TCK m.323/3),
• Askerî komutanlıkların gasbı,
• Devletin güvenliğine ilişkin belgelerle işlenen suç (TCK m.326),
• Devletin güvenliğine ilişkin bilgileri temin etme (TCK m.327/2),
• Gizli kalması gereken bilgileri açıklama (TCK m.330/1).
• Devlet sırlarından yararlanma, Devlet hizmetlerinde sadakatsizlik (TCK m.333/2).

2. Müebbet Hapis Cezasının İnfaz Süresi

Müebbet hapis cezası, ömür boyu devam eder. Ancak, belli bir sürenin “iyi halli” geçirilmesi halinde, müebbet hapis cezası alanlar, koşullu salıverilme hükümlerinden yararlanabilirler. Müebbet hapis cezasına mahkûm edilmiş olanlar yirmidört yılını, infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler (CGTİHK m.107/2). Diğer hallerde koşullu salıverilme için infaz kurumunda geçirilmesi gereken süre şu şekildedir:

• Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuzaltı yıl,

• Birden fazla müebbet hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde otuz yıl,

• Bir ağırlaştırılmış müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuzaltı yıl,

• Bir müebbet hapis cezası ile süreli hapis cezasına mahkûmiyet hâlinde en fazla otuz yıl,

• Müebbet hapis cezasının tekerrür halinde işlenen suçtan dolayı verilmesi halinde otuzüç yıl,

3. Müebbet Hapis Cezasının İnfaz Biçimi

Müebbet hapis cezasına mahkum olanlar da haklarında uygulanacak rejimi ve gönderilmeleri gereken infaz kurumunu ve bu maksatla kişisel ve sosyal özelliklerini belirlemek için Kanunda gösterilen esaslar uyarınca gözleme tâbi tutulurlar. Gözlem süresi altmış günü geçemez. Hükümlü; kişiliğine, sair hâllerine, suçun işlenmesindeki özelliklere göre gerektiğinde gözleme tâbi tutulmayabilir. Gözlem sonunda, gözlem merkezi hükümlüye ait dosyayı görüşü ile birlikte Adalet Bakanlığına gönderir. Gözlem sonucuna göre hükümlünün gönderileceği infaz kurumu Bakanlıkça belirlenir (CGTİHK m.23/e). Müebbet hapis cezasının infazında, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasındaki infaz rejimi uygulanmaz.

Müebbet hapis cezasına hükümlülerden, koşullu salıverilme süresinin üçte ikisini, yüksek güvenlikli kurumlarda geçirerek iyi hâl gösterenlerin, tutum ve kişiliklerine uygun diğer ceza infaz kurumlarına gönderilmelerine karar verilebilir (CGTİHK m.9/5).

C-) Süreli Hapis Cezası

Süreli hapis cezası, hapis cezasının ceza hükmü içeren kanunda gün, ay veya yıl olarak belirlendiği cezadır. Hapis cezasının türü, yani süreli hapis cezası olup olmadığı kanun maddesinde açıkça belirtilmektedir. Örneğin, TCK m.135’e göre, “Kişilerin özel hayatının gizliliğini ihlal eden kimse, bir yıldan üç yıla kadar hapis cezası ile cezalandırılır.” Kanun maddesinden anlaşılacağı üzere, kanunda ceza yaptırımı olarak bir yıldan üç yıla kadar süreli hapis cezası öngörülmüştür. Suçun cezasının alt sınırı 1 yıl, üst sınırı ise 3 yıl hapis cezası olarak düzenlenmiştir.

Süreli hapis cezasının alt ve üst sınırı kanunda her suç için ayrı ayrı belirlenmektedir. Mahkeme, suçun kanundaki hapis cezasının alt ve üst sınırları arasında somut olaya uygun bir hapis cezasına hükmeder (TCK m.61). Süreli hapis cezası, kanunda aksi belirtilmeyen hallerde bir aydan az, yirmi yıldan fazla olamaz (TCK 49). Kanun, yaptırım olarak süreli hapis cezasını düzenlerken bazen suçun cezasının üst sınırını bazen de suçun cezasının alt sınırını belirlemez. Suçun cezasının alt sınırının belirlenmediği hallerde hapis cezanın alt sınırı 1 ay, hapis cezasının üst sınırının belirlenmediği hallerde üst sınır 20 yıl olarak kabul edilir.

Suçun hapis cezasının alt sınırının belirlenmediği hallere TCK m.196 metni örnek gösterilebilir: “Ölü gömülmesine ayrılan yerlerden başka yerlere ölü gömen veya gömdüren kişi, altı aya kadar hapis cezası ile cezalandırılır.” Madde metninden de anlaşılacağı üzere, suçun cezasının üst sınırı 6 ay olarak belirlenmesine rağmen alt sınırının cezası belirlenmemiştir. Alt sınırı bu şekilde kanunda açıkça belirlenmemiş olan tüm suçların hapis cezasının alt sınırı TCK m.49 gereği bir ay olarak kabul edilir.

Suçun hapis cezasının üst sınırının belirlenmediği hallere TCK m.188’de düzenlenen uyuşturucu ticareti suçu örnek verilebilir. Madde metninde uyuşturucu ticareti suçunun cezası “…on yıldan az olmamak üzere hapis ve bin günden yirmibin güne kadar adlî para cezası” olarak belirlenmiştir. Görüldüğü üzere bu kez alt sınırı 10 yıl olarak belirlenmesine rağmen suçun hapis cezasının üst sınırı belirlenmemiştir. Üst sınırın kanunda açıkça belirtilmediği hallerde suçun hapis cezasının üst sınırı TCK m.49 gereği 20 yıl olarak kabul edilecektir.

Süreli hapis cezası ikiye ayrılır:

1. Uzun süreli hapis cezası,

2. Kısa süreli hapis cezası.

Uzun süreli hapis cezası, 1 yıldan daha fazla olan hapis cezalarıdır.

Kısa süreli hapis cezası, hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezasıdır.

Süreli hapis cezalarına mahkûm edilmiş olanlar kural olarak cezalarının yarısını infaz kurumunda çektikleri takdirde, koşullu salıverilmeden yararlanabilirler (CGTİK m.107/2). Ancak, süreli hapis cezalarında suç vasfı, tekerrür olup olmadığı vb. kriterler dikkate alınarak farklı koşullu salıverme süreleri uygulanmaktadır.

Süreli hapis cezasına hükümlülerden toplam cezalarının üçte birini, yüksek güvenlikli kurumlarda geçirerek iyi hâl gösterenlerin, tutum ve kişiliklerine uygun diğer ceza infaz kurumlarına gönderilmelerine karar verilebilir (CGTİK m.9/5).

Kısa Süreli Hapis Cezası

Yukarıda belirttiğimiz üzere, kısa süreli hapis cezası, hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezasıdır.

Kanun yapıcı, kısa süreli hapis cezalarınının cezaevinde infazı yerine, cezaevinde alternatif bireyselleştirme kurumlarına yer vermiştir. Kısa süreli hapis cezası, suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre bazı seçenek yaptırımlara çevrilebilir (TCK 50/1).

Kısa süreli hapis cezasının seçenek yaptırımlara çevrilmesi, suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre cezanın kişiselleştirilmesidir. Hâkim, kısa süreli hapis cezasının, hapis cezası olarak infaz edilmesi yerine, cezayı kişiselleştirerek daha etkili, caydırıcı ve ıslah edici olduğu kanaati ile cezayı seçenek yaptırıma çevirmektedir (Y4CD-K.2016/3103).

Kısa Süreli Hapis Cezasına Seçenek Yaptırımlar

Hakim 1 yıl veya altında hapis cezasına hükmettiği takdirde bu kısa süreli hapis cezasını seçenek yaptırımlara çevirebilir. Seçenek yaptırımlara çevirip çevirmemek hakimin takdirindedir. Kısa süreli hapis cezası, seçenek yaptırımlara çevrildiği takdirde, hükümlünün cezası cezaevinde değil, seçenek yaptırımda belirtildiği şekilde infaz edebilir. Kısa süreli hapis cezasına seçenek yaptırımlar şunlardır (TCK 50):

• Kısa süreli hapis cezası adli para cezasına çevrilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mağdurun veya kamunun uğradığı zararın aynen iade, suçtan önceki hale getirme veya tazmin suretiyle, tamamen giderilmesine karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine en az iki yıl süreyle, bir meslek veya sanat edinmeyi sağlamak amacıyla, gerektiğinde barınma imkanı da bulunan bir eğitim kurumuna devam etmeye karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle, belirli yerlere gitmekten veya belirli etkinlikleri yapmaktan yasaklanmaya karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine sağladığı hak ve yetkiler kötüye kullanılmak suretiyle veya gerektirdiği dikkat ve özen yükümlülüğüne aykırı davranılarak suç işlenmiş olması durumunda; mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle, ilgili ehliyet ve ruhsat belgelerinin geri alınmasına, belli bir meslek ve sanatı yapmaktan yasaklanmaya karar verilebilir.

• Kısa süreli hapis cezası yerine mahkûm olunan cezanın yarısından bir katına kadar süreyle ve gönüllü olmak koşuluyla kamuya yararlı bir işte çalıştırılma tedbirine karar verilebilir.

Daha önce hapis cezasına mahkûm edilmemiş olmak koşuluyla, mahkûm olunan otuz gün ve daha az süreli hapis cezası ile fiili işlediği tarihte onsekiz yaşını doldurmamış veya altmışbeş yaşını bitirmiş bulunanların mahkûm edildiği bir yıl veya daha az süreli hapis cezası, yukarıdaki yazılı seçenek yaptırımlardan birine çevrilir. Hakim, bu halde takdir hakkına sahip değildir.

Taksirli suçlardan dolayı hükmolunan hapis cezası uzun süreli de olsa; bu ceza, diğer koşulların varlığı halinde, adlî para cezasına çevrilebilir. Ancak, bu hüküm, bilinçli taksir halinde uygulanmaz.

Kısa süreli hapis cezasının seçenek yaptırımlara çevrilmesi, suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre cezanın kişiselleştirilmesidir. Hâkim, kısa süreli hapis cezasının, hapis cezası olarak infaz edilmesi yerine, cezayı kişiselleştirerek daha etkili, caydırıcı ve ıslah edici olduğu kanaati ile cezayı seçenek yaptırıma çevirmektedir (Y4CD-K.2016/3103).

Hapis Cezasının Ertelenmesi (TCK 51)

Hapis cezasının ertelenmesi, ceza hukukunda bir cezanın şahsileştirilmesi kurumu olarak kabul edilmektedir. İşlediği suçtan dolayı iki yıl veya daha az süreyle hapis cezasına mahkûm edilen kişinin cezası ertelenebilir. Bu sürenin üst sınırı, fiili işlediği sırada onsekiz yaşını doldurmamış veya altmışbeş yaşını bitirmiş olan kişiler bakımından üç yıldır. Ancak, erteleme kararının verilebilmesi için kişinin;

• Daha önce kasıtlı bir suçtan dolayı üç aydan fazla hapis cezasına mahkûm edilmemiş olması,

• Suçu işledikten sonra yargılama sürecinde gösterdiği pişmanlık dolayısıyla tekrar suç işlemeyeceği konusunda mahkemede bir kanaatin oluşması,

Gerekir.

Cezanın ertelenmesi, mağdurun veya kamunun uğradığı zararın aynen iade, suçtan önceki hale getirme veya tazmin suretiyle tamamen giderilmesi koşuluna bağlı tutulabilir. Bu durumda, koşul gerçekleşinceye kadar cezanın infaz kurumunda çektirilmesine devam edilir. Koşulun yerine getirilmesi halinde, infaz hâkimi kararıyla hükümlü infaz kurumundan derhal salıverilir.

Cezası ertelenen hükümlü hakkında, bir yıldan az, üç yıldan fazla olmamak üzere, bir denetim süresi belirlenir. Bu sürenin alt sınırı, mahkûm olunan ceza süresinden az olamaz.

Hapis Cezasının Adli Para Cezasına Çevrilmesi (TCK 52)

Hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezası, kısa süreli hapis cezasıdır. Kısa süreli hapis cezası, adli para cezasına çevrilebilir. Kısa süreli hapis cezasının adli para cezasına çevrilmesi hakimin takdirindedir. Hapis cezasının adli para cezasına çevrilip çevrilmeyeceği; suçlunun kişiliğine, sosyal ve ekonomik durumuna, yargılama sürecinde duyduğu pişmanlığa ve suçun işlenmesindeki özelliklere göre değerlendirme yapılarak karar verilir.

Adli para cezası, 5 günden az ve kanunda aksine hüküm bulunmayan hallerde 730 günden fazla olmamak üzere belirlenen tam gün sayısının, bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ile çarpılması suretiyle hesaplanan meblağın hükümlü tarafından Devlet Hazinesine ödenmesinden ibarettir.

En az 20 ve en fazla 100 Türk Lirası olan bir gün karşılığı adlî para cezasının miktarı, kişinin ekonomik ve diğer şahsi halleri göz önünde bulundurularak takdir edilir.

Kararda, adlî para cezasının belirlenmesinde esas alınan tam gün sayısı ile bir gün karşılığı olarak takdir edilen miktar ayrı ayrı gösterilir.

Hakim, ekonomik ve şahsi hallerini göz önünde bulundurarak, kişiye adlî para cezasını ödemesi için hükmün kesinleşme tarihinden itibaren bir yıldan fazla olmamak üzere mehil verebileceği gibi, bu cezanın belirli taksitler halinde ödenmesine de karar verebilir. Taksit süresi iki yılı geçemez ve taksit miktarı dörtten az olamaz. Kararda, taksitlerden birinin zamanında ödenmemesi halinde geri kalan kısmın tamamının tahsil edileceği ve ödenmeyen adlî para cezasının hapse çevrileceği belirtilir.

Hapis, Müebbet Hapis ve Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası Yargıtay Kararları

Müebbet Hapis Cezasının Gözden Geçirilmesi Zorunluluğu (AİHM Kararı)

Mahkeme, müebbet hapis cezası kapsamında, 3. maddenin, müebbet hapis mahkûmunda meydana gelen herhangi bir değişikliğin, devam eden tutulmanın artık meşru cezalandırma amaçları ile haklı gösterilemeyeceği anlamını verecek derecede önemli olup olmadığını ve rehabilitasyon yoluyla sağlanan bu iyileşmenin ceza çekilirken yapılıp yapılmadığını iç hukuk makamlarının değerlendirmesine olanak verecek bir gözden geçirme mekanizması çerçevesinde, cezalarının indirilebilir olmasını aradığı biçiminde yorumlanması gerektiğini düşünmektedir.

Öte yandan, Mahkeme, ceza yargılaması ve hüküm hukuku konularında Sözleşmeci Devletlere tanınması gereken takdir marjı dikkate alındığında, gözden geçirmenin hangi biçimde (idari veya yargısal) yapılması gerektiğini tanımlamanın görevi olmadığını vurgular. Aynı nedenle, gözden geçirmenin ne zaman yapılması gerektiğini saptamak da Mahkeme’ye düşmez. Bununla beraber, Mahkeme aynı zamanda, önündeki karşılaştırmalı ve uluslararası hukuk materyallerinin, müebbet hapis cezasının uygulanmasından sonra yirmi beş yılı geçmeyecek bir gözden geçirmeyi ve sonrasında da periyodik gözden geçirmeyi güvence altına alan özel bir mekanizma kurulmasına açık bir destek verdiğini de gözlemler.

Bu sonuçtan da anlaşılacağı üzere, iç hukukun böyle bir gözden geçirme ihtimalini düzenlemediği durumda, müebbet hapis cezası Sözleşme’nin 3. madde standartları ile aynı düzeyde olmayacaktır.

Gerekli gözden geçirme, zorunlu olarak hükmün verilmesinden sonra ileriye dönük bir olgu olmasına karşın, bir müebbet hapis cezası mahkûmu, cezasına eklenen hukuki koşulların 3. madde gereklerini bu açıdan yerine getirmediği şikâyetini ileri sürebilmeden önce, süresi belli olmadan yıllarca beklemek ve cezasını çekmek yükümlülüğünde olmamalıdır. Bu hem hukuki kesinlik ilkesine hem de Sözleşme’nin 34. maddesinde mağdur terimine verilen anlam kapsamında mağdur statüsü hakkındaki genel ilkelere aykırı olacaktır. Bundan başka, bir cezanın verildiği zaman iç hukuka göre indirim yapılamaz olduğu durumlarda, belirsiz, gelecekteki bir tarihte, gösterdiği rehabilitasyona göre serbest bırakılmasının değerlendirilmesine olanak sağlayacak bir mekanizmanın uygulanacağını bilmeden, bir mahkûmun kendi rehabilitasyonu yönünde çalışmasını beklemek tutarsız olacaktır. Bir müebbet hapis cezası mahkûmu, ceza hükmünün başlangıcında, serbest bırakılması için cezasının ne zaman gözden geçirileceği veya geçirilmesinin istenebileceği dâhil, hangi şartlar altında ne yapması gerektiğini bilme hakkına sahiptir. Sonuç olarak, iç hukuk şartlı tahliye olmaksızın müebbet hapis cezasının gözden geçirilmesi için herhangi bir mekanizma veya imkân sağlamazsa, 3. madde ile bu nedenle ortaya çıkacak bağdaşmazlık, sonraki hapsedilme aşamasında değil, şartlı tahliye olmaksızın müebbet hapis cezasının hükmedilmesi anında hâlihazırda ortaya çıkar (VINTER VE DİĞERLERİ/BİRLEŞİK KRALLIK - AİHM KARARI).

Kısa Süreli Hapis Cezası ve Adli Para Cezasının Seçenekli Yaptırım Olması Hali

Kısa süreli özgürlüğü bağlayıcı ceza (hapis cezası) ve para cezası seçenekli olarak öngörülmüş olup da, mahkemece özgürlüğü bağlayıcı cezaya (hapis cezasına) hükmedilmişse, bu ceza artık adli para cezasına çevrilemez(Yeni TCY.m.50/2). Bu durumda, yasada yalnızca adli para cezasına çevrilemeyeceği belirtildiği için, önlemlere çevrilebilir.

TCY.nın 125/3-a maddesindeki suç tanımında, hapis cezası ile adli para cezası seçenekli olarak öngörülmüştür. Mahkemece hapis cezasına hükmedilmesine karşın, bu cezanın artık adli para cezasına çevrilemeyeceği gözetilmeden, hapis cezasının adli para cezasına dönüştürülmesi suretiyle aynı Yasanın 50/2. maddesine aykırı davranılması,

TCY.nın 50/1.maddesinde kısa süreli hapis cezasının adli para cezasına veya seçenek tedbirlere çevrilebileceğinin belirtilmesine, aynı Kanunun 49/2.maddesinde kısa süreli hapis cezasının “hükmedilen bir yıl veya daha az süreli hapis cezası” olarak tanımlanmasına göre sanığa verilen 1 yıl 3 aylık hapis cezası kısa süreli olmadığından adli para cezasına çevrilemeyeceği gözetilmeden yazılı biçimde karar verilmesi, bozma nedenidir (Yargıtay 2. Ceza Dairesi 2011/26526 E. , 2013/7084 K.).

Ağırlaştırılmış Müebbet Hapis Cezası Hükümlüsünün Cezaevinde Ziyaretçi Kabul Usulü

Hükümlü …‘un, ağırlaştırılmış müebbet hapis ve 147 yıl 8 ay hapis cezasının infazı amacıyla ceza infaz kurumunda bulunduğu, ceza infaz kurumu idaresi tarafından kapalı görüşte uygulanması gereken ziyaretçileri ile teker teker görüştürülme usulünün açık görüşte de uygulanmasının hem kendisi hem de ailesinin mağduriyetine neden olduğu gerekçesiyle yapılan işleme karşı şikayette bulunduğu ve şikayetinin İnfaz Hakimliği tarafından kabulüne karar verildiği anlaşılmaktadır.

Hükümlü ve Tutukluların Ziyaret Edilmeleri Hakkındaki Yönetmeliğin ziyaret ve görüşlerde uyulacak esaslar başlıklı ikinci kısım birinci bölümünde kapalı görüş usulü, ikinci bölümünde ise açık görüş usulü düzenlenmiş olup;

Kapalı görüşle ilgili bölümünde yer alan;

10.maddeye göre; Ziyaret günleri ve saatleri ile bir hükümlü ve tutuklunun görüşebileceği ziyaretçi sayısı, kurumun fiziki yapısı ve kapasitesi dikkate alınarak, kurumca belirlenir. Görüş süresi, yarım saatten az, bir saatten fazla olacak şekilde belirlenemez. Görüş süresi, görüşmenin fiilen başladığı andan itibaren işletilir.

11.maddeye göre; Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükümlü olanları; eşi, çocukları, torunları, torunlarının çocukları, annesi, babası, büyükannesi, büyükbabası, büyükannesi ve büyükbabasının anne ve babaları, kardeşleri ve vasisi dışında kimse ziyaret edemez.

12.maddeye göre; Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükümlü olanlar, 11 inci maddede belirtilen kişiler ile ancak teker teker ve ceza infaz kurumu müdürünün belirleyeceği gün, saat ve koşullar içinde, on beş günlük aralıklarla ve günde bir saati geçmemek üzere görüşebilir.

Yönetmeliğin Açık görüşle ilgili bölümünde yer alan;

14.maddeye göre; Hükümlü ve tutuklular, anne, baba, eş, çocuk ve torunlarıyla ayda bir gün açık görüş yapabilir. Görüş günleri kurumca belirlenir. Kınama cezası dışında disiplin cezası almış ve bu cezası kaldırılmamış hükümlü ve tutuklular açık görüşten faydalanamaz. Koşullarının uyması durumunda kapalı görüş hakkı saklıdır.

15.maddeye göre; Hükümlü ve tutuklular, Bakanlıkça uygun görülen, dinî ve milli bayramlar ile özel günlere mahsus olmak üzere, belirlenen tarihlerde, anne, baba, eş, çocuk, torun, büyükanne, büyükbaba ve kardeşleriyle açık görüş yapabilir. Bakanlıkça belirlenen yakınları olmayan hükümlü ve tutuklular, üçüncü dereceye kadar olan akrabalarından en çok üç kişiyle görüşebilirler. Ancak; bu fıkra hükmü, ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükümlüler hakkında uygulanmaz.

17.maddeye göre; Açık ziyaretler, bir saatten fazla olmamak kaydıyla 09.00 - 17.00 saatleri arasında yaptırılır. Ziyaret süresi, görüşmenin fiilen başladığı andan itibaren işler.

18.maddeye göre; hükümlü ve tutuklu sayısının, verilen açık görüş günü sayısına bölünmesi suretiyle, görüş gününe kadar gruplar oluşturulur, her grubun görüş günü ve saatleri, ailelerine bildirilmek üzere, hükümlü ve tutuklulara tebliğ edilir ve hazırlanan program ayrıca koğuşlara ve ziyaretçilerin görebileceği uygun yerlere asılır. Belirtilen gün ve saatler dışında görüş yaptırılmaz, bir defa görüş yapan hükümlü ve tutuklular ile ziyaretçilere aynı görüşle ilgili olarak ikinci defa izin verilmez.

Her grubun açık görüşü bittikten sonra, görüş yerinde bulunan hükümlü ve tutuklular, görevliler nezaretinde dikkatli bir şekilde arandıktan sonra koğuş veya odalarına götürülerek burada sayılır. Kimlikleri, fotoğraflı belgelerle kontrol edilir, grup mevcudunun tam olduğunun anlaşılması üzerine, ziyaretçilerin kurum dışına çıkmasına izin verilir.

Mevcut düzenlemeye göre somut olay değerlendirildiğinde;

Ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükümlü olanların kapalı görüşte kimlerle, ne kadar süre ile ve ne şekilde görüşebilecekleri, hükümlü ve tutukluların açık görüşte kimlerle, ne kadar süreyle görüşebilecekleri konusunda yönetmelikte düzenleme bulunmasına rağmen, açık görüşte, kapalı görüşte olduğu gibi ağırlaştırılmış müebbet hapis cezasına hükümlü olanların ziyaretçileri ile teker teker görüşme yapabileceklerine ilişkin bir düzenlemenin bulunmadığı, kapalı görüşte uygulanacak olan görüşme usulünün açık görüşte de uygulanmasının yerinde olmadığı anlaşılmakla; hükümlünün şikayetinin kabulüne dair Van İnfaz Hakimliğinin 10/04.2017 tarihli ve 2017/636 esas ve 2017/746 karar sayılı kararında usul ve yasaya aykırılık görülmemeiştir (Yargıtay 1. Ceza Dairesi 2018/2210 E. , 2019/1958 K.).

Avukat Baran Doğan