Makul Sürede Yargılanma Hakkı Nedir?

Av. Mehmet Erbil¹

Makul sürede yargılanma hakkı; gerçek kişilerin ve özel hukuk tüzel kişilerinin ceza yargılamalarında kendilerine yöneltilen suçlamalar konusunda makul bir sürede yargılamanın sonuçlandırılmasını, medeni hukuk yargılamalarında ise hak ve alacaklarına makul bir sürede kavuşma haklarını kapsar.

Anayasa Mahkemesi, makul sürede yargılanma hakkını Anayasanın 36 ve 141 maddelerinde kapsamında değerlendirmektedir. Anayasanın 36. Maddesinde herkesin “adil yargılanma hakkına” sahip olduğu, 141. Maddesinde ise “Davaların en az giderle ve mümkün olan süratle sonuçlandırılması..” gereği belirtilmiştir.

Makul sürede yargılanma hakkı; Avrupa İnsan Hakları Sözleşmesinin 6. Maddesinde “Herkes davasının, medeni hak ve yükümlülükleriyle ilgili uyuşmazlıklar ya da cezai alanda kendisine yöneltilen suçlamaların esası konusunda karar verecek olan, yasayla kurulmuş, bağımsız ve tarafsız bir mahkeme tarafından, kamuya açık olarak ve makul bir süre içinde görülmesini isteme hakkına sahiptir..” şeklinde düzenlenmiştir.

Makul sürede yargılanma hakkı değerlendirilirken, yargılamanın karmaşıklığı, yargılamanın kaç dereceli olduğu, tarafların ve ilgili makamların yargılama sürecindeki tutumları, delilleri toplamadaki güçlük, yargılamanın uzamasına başvurucunun önemli katkısının olup olmadığı, yargılamanın süratle sonuçlandırılmasındaki menfaatin niteliği gibi hususlar dikkate alınır.

Makul sürede yargılanma hakları ihlal edilenler, uğradıkları maddi zararlarını ve yargılama süreci içinde yaşadıkları stres, üzüntü ve acı nedeniyle uğradıkları manevi zararlarının tazminini talep edebilirler. Maddi zararın mutlaka somut belgelerle ispatlanması gerekir. Ceza yargılamalarında sanıkların ceza tehdidi altında kalmaları, bu süre içinde özel hayatlarını ve iş hayatlarını düzenleyememeleri, yaşadıkları stres, acı ve üzüntü, hukuk davalarında ise hak ve alacaklarına geç kavuşmaları, bu nedenle yaşadıkları stres, acı ve üzüntü istenecek manevi tazminatın kaynağını oluşturur.

Yargılamada makul sürenin aşılması nedeniyle haklarının ihlal edildiğini düşünenler, bu konuda başvuru yapabilecekleri başkaca olağan bir kanun yolu olmadığı için doğrudan doğruya Anayasa Mahkemesine başvuru yapabilirler.

Derdest davalarda, makul sürenin aşılması nedeniyle Anayasa mahkemesinin ihlal kararı verdiği tarihten sonra yapılan yargılamada, makul süre yeniden aşılmış ise yeni bir başvuru da yapılabilir.

Ceza Yargılamasında Makul Süre

Anayasa Mahkemesi, ceza yargılamasında, gerçek kişiler ve özel hukuk tüzel kişileri hakkında açılan soruşturmaların başladığı tarihi, ceza yargılamasının başlangıç tarihi olarak tespit etmektedir. Ceza yargılamasının sonuçlandığı tarihi ise soruşturmanın ya da kovuşturmanın sonlandığı, olağan kanun yollarının tükendiği tarih olarak belirlemiştir.

Derdest davalarda makul sürenin sonu, Anayasa Mahkemesinin karar verdiği tarih olarak kabul edilmekte ve yargılamada geçen sürenin makul süreyi aşıp aşmadığı buna göre belirlenmektedir. (Güher Ergun ve diğerleri B.B. No: 2012/13)

Derece mahkemelerinde yapılan yargılama beş yılı aşmış ise kural olarak makul süre aşılmıştır. Yargılamanın karmaşıklığı, delillerin toplanmasındaki güçlük, özellikle yargılamanın uzamasında başvurucunun önemli bir katkısının olup olmaması makul sürenin aşılıp aşılmadığı onuşunda göz önünde bulundurulacak kriterlerdendir.